Першая песня. Працяг

Маргарыта Латышкевіч

Лель агледзеўся, больш уважліва вывучаючы камяні. Былі яны розныя — пузатыя і больш прысадзістыя, высокія і выцягнутыя, з круглымі вяршынямі і вяршынямі абсечанымі, амаль завостранымі. Але ўсе — вялізныя белыя валуны, пастаўленыя дыбком, урослыя ў цела пагорка хто проста, хто пад вуглом. І на ўсіх разыходзіліся рэзы — таемныя знакі і пакручастыя звівы, яснейшыя і цьмянейшыя, як бы згубленыя пад пражылкамі, пад мохавымі плямінамі.

— Як тваё імя, чалавечае дзіця?

Лель, з цяжкасцю адарваўшы погляд ад выгінастых ліній, што, здавалася, варушыліся, павагаўся, бо ад старэйшых ведаў, што з народам курганаў лепш асцярожнічаць. Назавеш сапраўднае імя — падорыш драбочак сябе, даш над сабою ўладу, а значыць наклічаш бяду.

Але гарэў агонь, і не было чуваць Дзікага Гону, і не-чалавек глядзеў незласліва і нават сумна. Таму нельга было не адказаць:

— Алелька з… Проста Лель.

Лютніст заўважна задумаўся, паціраючы тонкаю рукой падбароддзе. Але, — прамармытаў ён. — Там, дзе захад тлее ледзь-ледзь, барвай і золатам поле залье.

Словы былі дзіўныя, і не толькі — не столькі — таму, што гучалі няўцямна і як бы здалёк, быццам скрозь іх дакацілася рэха дальняй навальніцы. А яшчэ ў іх жыла сіла, пругкая і напеўная, пакорлівая голасу таго, з лютняй, і ад водгулля гэтай сілы ў Леля ажно заламіла ў скронях.

— Ч-чаго?.. — насцярожана перапытаў ён, і лютніст схамянуўся.

— Вось цяпер, — папрасіў змушана, — ты мне даруй. Я бачу за імёнамі цені тых, хто іх носіць. А нашыя цені часам сягаюць аж занадта далёка. Праўда ж?

Люніст красамоўным кіўком паказаў на цені ад стаячых камянёў, што караскаліся па пагорку. Лель прасачыў ягоны пагляд і зноў прыгадаў рабізну, што прабегла па сцежцы. Сэрца ў яго сцялася, бо ясна было, што сіла ў словах сведчыла пра чары. А чары народу курганаў звычайна дорага абыходзяцца смяротным.

Прынамсі, так некалі казала бабуля.

Згадка пра бабулю, аднак, тут жа азвалася болем: нагадала пра маці і сясцёр, пра бацьку, пра бедную хату, пакінутую, недасяжную. Пра злавеснае «Праклён табе!», пра шэпты, устрывожаныя, асуджальныя і зларадныя, пра вочы — з усіх бакоў адно вочы, вочы, вочы.

Пасля такога, усё на свеце страціўшы, нават самога сябе згубіўшы, хіба варта нечага яшчэ баяцца?

— …ад чаго ж ты бяжыш, чалавечае дзіця?

Лютніст прамовіў гэта няголасна, як бы хутчэй да самога сябе звяртаючыся, і пытальны погляд быў пранізлівы, востры. Захад за яго плячыма паступова згасаў, а таму ярчэй разгаралася зялёнае полымя пасярод каменнага кола, і лютніставы вочы гэтаксама мякка свяціліся. А цёмнае бруха хмары, падавалася, апусцілася на вяршыні белых камянёў ды так і застыла.

— Ад сябе, васпане, — глуха адказаў Лель, хаця і не быў да канца ўпэўнены, што пытанне было да яго звернута. Нахмурыўся і паспрабаваў ацерці вочы кулаком так, каб нелюдзю не было заўважна. Лютніст усміхнуўся — не дужа, праўда, весела.

— Ад уласнага ценю не ўцячэш, — заўважыў мякка. Азірнуўся на захад, так што зноў мільганула ў рассыпаным па плячах валоссі завушніца, і дадаў: — Хутка сцямнее, Лель. То сядай бліжэй да агню.

Гэта была прапанова, не загад, ды Лель усё адно палічыў за лепшае паслухацца. Падняўся на нягнуткіх нагах, наблізіўся, сеў ля вогнішча. Вогненныя языкі зацікаўлена пацягнуліся да яго, быццам вывучаючы, і амаль адразу адхіснуліся, рванулі ўверх, рассыпаючы зеленаватыя іскры. Цяжкую хмару нарэшце прарвала непагадзь. Прынамсі, Лель чуў важкія крокі дажджу ў траве, па верасовых купінах, чуў, як шапацела залева, прыбіваючы да зямлі дарожны пыл. Але тут, у каменным коле, не пралілося ані кроплі. Цёмная хмара, набрынялая сырасцю, завісла над камянямі, абцягнула іх, быццам купал шатра. А струмені ліўня, што ўспухалі пухірамі ў лужынах між каляін, паўставалі пералівістым шаўковым палогам, затканым срэбрам.

І тут чары, — з асуджанасцю падумаў Лель, паглядаючы асцярожна на полаг, мудрагеліста сплецены з дажджу. Без выкрыкаў-закляццяў, без натужных высілкаў. Нязмушана, як дыханне.

Лютніст тым часам, асцярожна адклаўшы лютню ў траву, дзіўнаватым касцяным нажом рэзаў бохан хлеба. Тоўстую лусту, абмыўшы ў чароўным агні, працягнуў Лелю.

— Сілкуйся, — сказаў. — Прыпасы небагатыя, канечне, але…

— Дзякуй, васпане, — азваўся Лель, дрогкімі пальцамі прымаючы з ягоных рук хлеб. Частка яго ўсё яшчэ заходзілася неспакоем, усе гэтыя несумненныя чары трывожылі, але пусты страўнік, як ні круці, браў сваё.

Лютніст забаўна наморшчыў нос.

— Ты вось гэта «васпане»-та кінь. Згода?

— Хм?.. — шчыра здзівіўся Лель. Прынамсі, наколькі дазваляў набіты рот: хлеб аказаўся надзіва смачны, духмяны, быццам толькі з печы. Ці, можа, так толькі падавалася — з-за голаду або чараў.

— Уладарства ўва мне мала, — трохі раздражнёна патлумачыў лютніст. — Можа быць, і зусім няма. І табе я не гаспадар. Нікому не гаспадар. Таму… кінь.

Лель, акругліўшы вочы, часта паківаў. Зрэшты, ён і не падумаў бы спрачацца з кімсьці з народу курганаў, ды яшчэ з тым, хто так увішна пляце закляцці.

Першая луста знікла досыць хутка, таму лютніст адрэзаў і другую, і трэцюю. Прапанаваў да хлеба яшчэ мёд — празрысты, салодкі — ды травяны ўзвар з біклагі, ад якога мяккая хваля ўдарыла ў патыліцу і паяснела ў галаве. Лель еў і піў, трохі саромеючыся ўласнай паспешлівасці, але лютніста, падобна, гэта нават забаўляла. Лель, дарма што быў аж занадта заняты ежаю, скеміў: не-чалавек тут адзін і таксама трохі знудзіўся ад самоты на верасовых пустках.

—Йурай, — назваўся ён у адказ на не дужа разборлівае Лелева пытанне і падсунуў таму бліжэй збанок з мёдам.

— То ты, значыць, музыка, васпа… — Лель асёкся, баязліва прыкрыўшы рот даланёю, і паўтарыў: — То ты музыка?

Йурай згодна нахіліў галаву, дзынкнуўшы доўгаю завушніцай. Лель прысвіснуў, упусціўшы з хлебнай скарынкі ліпкую кроплю мёду. Музыка падавалася яму нечым калі не ўласна чароўным, дык да чараў, несумненна, блізкім. Бо як так можна, каб звінелі пад нечымі ўвішнымі пальцамі струны, кожная сама па сабе, а ўсё разам сыходзілася, звівалася, як ручаі звіваюцца ў раку, у адзінае суладнае гучанне?..

— Пры княжым двары ў Курганавым Полі хапае музыкаў, чалавечае дзіця, — мовіў Йурай. Глядзеў убок, і між цёмных броваў пазначылася пахмурная зморшчына, і ён прамовіў павольна, як бы паўтараючы сказанае кімсьці:

— І няшмат гонару ў тым, каб быць адным з многіх.

— А па мне, — нясмела запярэчыў Лель. — Па мне, дык проста ўмець… ну, проста магчы ствараць уласную музыку — гэта неймаверна, недасяжна і…

Ён не мог падабраць словаў, толькі марна кусаў вусны, а з забытай скарынкі цягнулася ў траву тонкая нітачка мёду. Лютніст пакасіўся на Леля і пагардліва чмыхнуў:

— Для чалавечых сыноў — можа быць, і недасяжна.

Але ў Кургановым Полі, — дадаў лютніст змрочна, — усё не так. Там музыка цесна сплятаецца з чарамі. Там музыка лучыць Цяпер і Калісь з Ніколі-і-Нідзе. Там слова паэта здольнае прыпыніць час і павярнуць яго назад, калі патрэбна. Там песня можа даць жыццё таму, што ніколі не існавала, а трапны радок цаляе ў сэрцы лепш за стралу.

Музыка там — жыццё.

Ён нетаропка распавядаў, апусціўшы павекі, як бы на хаду прыгадваючы, уяўляючы сваё далёкае Курганова Поле перад вачыма. А дождж глуха шаптаў за шаўковым палогам нябачнага шатра, утворанага прошчай. І тут, у каменным коле, абкружаным змрокам і непагаддзю, ля зялёнага полымя ўсе дзівосы пра край вагнявокіх не падаваліся нечым нязвыклым. Толькі сапраўдным, адзіна і непарушна правільным. Бо, можа быць, сапраўдная музыка, сапраўдныя словы паэта і павінны лучыць існае з тым, чаго не было ніколі, і цаляць у сэрца — навылёт, назаўжды.

— Музыка — як бы чары? — захопленым шэптам спытаў Лель. — Як… жыццё?

— Майстры складваюць казкі, — адгукнуўся лютніст. — А тыя абрастаюць плоццю ў свеце пад зорамі. Як садоўнікі прывіваюць дрэўцы, так паэты з явы ствараюць песні.

— О, — толькі і мог вымавіць Лель, а лютніст засмяяўся: — Нічога складанага, насамрэч, — заўважыў ён ганарыста. — Трохі ўмельства, трохі жывога ўяўлення, трохі музыкі.

— А ты мог бы… — усміхнуўся быў Лель і тут жа асёкся, пачырванеў. Йурай, аднак, зразумеў яго з паўслова:

— Скласці песню пра цябе? — і чмыхнуў насмешліва. — Чалавечыя сыны, — заўважыў ён, — часта жадаюць зрабіцца часткаю песні, каб гучаць і ўражваць нават тады, калі іх кароткае жыццё абарвецца. Адно яны забываюць чамусьці, што самыя цікавыя казкі страшныя, а самыя любімыя песні — з нешчаслівым фіналам.

— Хаця… — лютніст працяў Леля вострым поглядам, уважліва, быццам здымаў з яго меркі. — Можа, аднойчы будуць пець і пра цябе. Адно тады сапраўднае, як пясчынка ў ракавінцы малюска, схаваецца пад бліскучай маціцай. Каб утварыць перліну.

Тут Йурай уздыхнуў і замаўчаў, можа, успомніўшы штось не самае прыемнае, а можа, проста стаміўшыся. Змрок шчыльна абступаў іх вакол, поўны ўздыхаў ветру над пусткамі і халоднага дажджу. Дрыжалі зеленаватыя блікі на маўклівых слупах старой прошчы, і ад таго дрогкага святла падавалася, што змяіныя звівы ў каменнай глыбіні варушацца, сплятаюцца і развязваюцца, зацягваюцца вузламі.

— А чаму ж ты… ад гэтага ўсяго: ад музыкі, ад чараў, ад сілы — сышоў?.. — спытаў Лель пасля непрацяглага маўчання. І падумаў: «Сам бы, мусіць, што заўгодна зрабіў бы, каб застацца, хай сабе і адным з многіх, усяго толькі нікчэмным спакушаным шарагоўцам». Йурай павёў плячыма і бязлітасна выправіў:

— Збег, — і з востраю ўсмешкай дадаў: — Бачыш, чалавечае дзіця, у нас ёсць нешта агульнае. І ты, і я — абодва марна ўцякаем ад уласнага ж ценю.

— Ды не збег я, — пазмрачнеў Лель, сціскаючы яшчэ ліпкія ад мёду кулакі. — Я…

Слова сарвалася з вуснаў як бы само па сабе, цяжкае, страшнае, быццам не сам Лель яго вымавіў, а дакацілася рэхам старэчага каркання па слядах.

— …пачвара.

Йурай ускінуў бровы недаверліва. Агледзеў суразмоўцу, звузіўшы вочы, прыпыніўся позіркам на Лелевым ценю, што трапятаў за ім у няпэўным зеленаватым святле вогнішча.

— О, бачыў я на сваім вяку жалуды, што выраслі ў стагадовыя дубы, — загаварыў лютніст, дзынкнуўшы завушніцай. — Але такіх пачвараў — не, бадай, не даводзілася.

Вусны Лелю звяло сутаргай — нібы ледзяная ігла прашыла, замыкаючы словы, адбіраючы мову. Злыя слёзы ўскіпалі на павеках, а хрыплае карканне «Праклён, праклён!» затапіла з галавою, быццам даў нырца ў брудную ваду. І не было як расказаць, не было як вызваліцца. Не было як растапіць ледзяны камяк, што намёртва змёрзся ўнутры. Задыхаючыся ад нявыказаных слоў, што падступалі да горла, Лель мог толькі глядзець, як насцярожана хмурыцца лютніст, як цягнецца па-над агнём да ягонай, Леля, растрапанай галавы рукою. Як доўгімі пальцамі музыкі падчэплівае ля самай скроні нешта нябачнае, бязважкае — і ўсё-такі існае. Як з высілкам цягне тое нешта на сябе — быццам разгортваючы непадатлівы клубок нітак.

— …зарок на вуснах, — задуменна сказаў Йурай, і Лель, усхліпваючы, глядзеў, не верачы ўласным вачам, як пераліваецца на пальцах музыкі ніць з атрутнага срэбра. — Каб не распавёў пра тое, аб чым гаварыць табе забаранілі.

— Праклён, праклён!.. — каркнула зусім блізка, за колам дрогкага святла ад вогнішча, і цяжкія крылы начной птушкі пагрозліва білі сырое паветра, і палог уяўнага шатра над прошчаю хіснуўся, быццам нешта спрабавала прайсці праз яго. Леля закалаціла частай дрыготкай. Йурай, які, здаецца, таксама пачуў гэты покліч, угледзеўся ў цемру за каменным колам і выскаліўся драпежнаю, амаль ваўчынай усмешкай.

— Што ж, — прагаварыў лютніст, з гідлівасцю скідваючы з пальцаў ніць чужога закляцця. — Калі ты, чалавечае дзіця, не можаш гаварыць, я стану тваім голасам.

Прагаварыў гэта і стрэліў паглядам, як стралою па-над вогнішчам, зірнуў агністымі зялёнымі вачыма. Прадзіраючыся скрозь насланую немату, скрозь ледзяныя іглы, скрозь знясіленасць, чорныя словы і злавеснае карканне.

Ніці памяці пацягнуліся да гэтага пагляду, апякаючы, успыхваючы балюча і страшна. І зноў была мешаніна з твараў ды постацей, і маленькія сёстры плакалі, і маці працягвала рукі, а бацькаў нож, бліснуўшы, абразаў Лелевы валасы, і тыя гарэлі ў агні разам з таемнымі травамі. І цягнулася зморшчаная рука з доўгімі кіпцямі, і запалы рот пагрозліва шамкаў, заклікаючы, заклінаючы, праклінаючы. І вочы глядзелі адусюль, шэпты разыходзіліся за спінаю. Сорам. Ганьба. Выгнанне.

І балючым апошнім ударам, як нажом пад лапатку, дабіваючы:

— Пачвара!..

Я бачу, — бязгучна гаварыў лютніст, ценем крочачы за Лелем па няпэўнай сцяжыне памяці. — Я – бачу.

І Лель, застылы, расколаты, пабачыў таксама як бы адбітак у чужых вачах. Бачыў самога сябе і россып панурых хацін — дробную вёску ў засені гор. Пад саламянымі стрэхамі жылі людзі, земляробы. Усе амаль — апошнія рэшткі горнага племені, якое збегла ад вайны і спусцілася ў даліну, шукаючы лепшай долі і ўрадлівых палеткаў. Адваёўвалі зямлю ў векавечнай пушчы, сеялі збожжа. Жылі як маглі на беразе халоднай лясной ракі.

Край быў суровы, зімы доўгія, ураджаі няпэўныя, і прыйшла нястача, голад. Таму да разных слупоў на бліжнім раздарожжы, да слупоў, упрыгожаных знакамі, вышыванымі ручнікамі ды бразготкамі, неслі дарункі. Ахвяравалі апошняе, пяклі хлеб, замяшаны на мёдзе і крыві, кленчылі, маліліся пад выцвілымі стужкамі і знямелымі званочкамі.

Ды старыя, горныя яшчэ багі маўчалі. А можа, проста не мелі сілы па гэты бок сіняга хрыбта. А можа, ніколі не мелі сілы.

Тады знекуль з’явілася старая ведзьма, рагана, голас Вялікай Усёмаці. Тая доўга стаяла пад слупамі горных бостваў, углядаючыся ў выразаныя твары і знакі. Трэсла сівымі валасамі, ажно падавалі галасы ўплеценыя ў косы бразготкі, прасцірала рукі, па якіх пляліся выведзеныя на скуры змяіныя знакі. А пасля запэўніла: «Усёмаці дапаможа, але запатрабуе адплаты, цаны крывёю. Не курынай, не цялячай, але чалавечай».

І спакойна рушыла па сухой траве, цягнучы за сабою як хвост цёмны плашч.

Я бачу, — шапнуў вецер над вухам у Леля. А той ізноў, агаломшаны, як і ўсе іншыя, стаяў пад разнымі слупамі на раздарожжы. Горы дыхалі бязлітасным холадам, і бліскала нясцерпнаю беллю ледзяная шапка на магутным піку Буй-тура. Такою ж нясцерпнаю беллю ззялі камяні на дзікім беразе лясной ракі. Пясчаны бераг, зарослы альхоўнікам, што калыхаўся на хвалях туманоў, і рака, жывое срэбра, якое гучала. Ціхі спеў блытаўся ў аеры, плыў над вадою, раствораны ў тумане, падступаў да саламяных стрэхаў па той бок.

— Чары там, — казала бабуля, сплёўваючы цераз плячо. На дзікі бераг не хадзілі, ды і, зрэшты, патрэбы не было ў вусцішных камянях ды лапіку шорсткай травы між імі.

Я бачу, — напявала рачная вада. Горныя боствы, дзікія, абымшэлыя, дрымучыя, не дапамагалі, адступіліся, кінулі былое апякунства. А вось рагана дапамагала: вылівала дзіцячы спалох, выганяла ліхаманку, здымала з жывёлы сурокі, а з жыта — заломы. І таму рагане верылі, таму прынялі яе Ўсёмаці і названую цану, якою б высокаю ні была.

А цана была — чалавечае дзіця. Дачка, народжаная пад маладзіком, не старэйшая за шэсць гадоў. Усяго адно дзіця дзеля выжывання ўсіх — хіба гэта многа? І земляробы ў вёсцы на беразе ракі, параіўшыся, ахвотна пагадзіліся: сапраўды, нямнога.

Але дзіця была Лелева пяцігадовая сястра, самая малая.

Таму горка плакала маці, і плакалі сёстры, і бацька, хворы, душачы кашаль, стаяў на парозе, бяссільна апусціўшы спрацаваныя рукі. Замест бацькі Лель мусіў у чоўніку перавезці малую праз лясную раку і там пакінуць у траве між белых камянёў, пакінуць дзіця са старою раганай.

І Лель адвёз. Сцяўшы зубы, вынес з хісткага чоўніка сонную малую, загорнутую ў бацькаў плашч, паклаў на траву, крануўшыся русай галавы дрогкімі вуснамі. Пасля пайшоў, не абарочваючыся, назад, туды, дзе на мокрым пяску адпачываў човен. І кожны крок быў цяжкі, і кулакі сціскаліся бяссільна. Хіба з усёмагутнай Усёмаці варагаваць? З той, што дае сваёй рагане сілу лекаваць і людзей, і жывёлу, і саму зямлю?

Сястра, мусіць, прачнуўшыся там, у цемры, між вусцішных каменных слупоў, спужалася і заплакала, паклікала яго па імені. І Лель не стрываў — вярнуўся.

Пабачыў над дзіцем рагану, скурчаную, страшную, з пачарнелым тварам. Пабачыў вузлаватыя рукі, спярэшчаныя змяінымі ўзорамі, рукі, якія драпежна цягнуліся да русай галавы. Сястра плакала і клікала на дапамогу, а таму Лель не вагаючыся схапіўся за бацькаў жалезны нож на поясе. І, засланіўшы сястру сабой, ударыў пачвару па адной кіпцюрастай руцэ — ажно лінула цёмная кроў на белае цела камня. А рагана закрычала, запрарочыла, праклінаючы, і нешта цяжкае і касматае абрынулася зверху, прыціснула да роснай травы, так што не варухнуцца было.

Пясчаны бераг паплыў быццам човен па цёмнай вадзе, а Лель, поўны жаху і вусцішных водгаласаў, бег прэч. Бег на чатырох касматых нагах цераз ваду, цераз поле, бег пад тонкім сярпом нованароджанага маладзіка. Узрадаваўся быў, пабачыўшы сваю хату, але радасць вырвалася знутры мядзведжым бурчаннем, і маці, што з ліхтаром чакала ягонага вяртання на ганку, закрычала, толькі пабачыўшы яго. Тады ён зноў бег, бясконца блукаў па цемры, дзёр кіпцюрамі ствалы гонкіх хвояў у спракаветнай пушчы, ад ярасці і адчаю рваў магутнымі лапамі зямлю, падымаючы ўверх зжоўклую ігліцу. Ноч цягнулася і цягнулася як смала, як мёд, а пасля Лель, стомлены і бегам, і адчаем, праваліўся ў трызненне.

Прачнуўся і доўга глядзеў на ўласныя рукі, падраныя і брудныя, без звярыных кіпцяў, не аброслыя поўсцю. Глядзеў, вачам не верачы, упэўніваючы сябе, што проста пабачыў кашмарны сон, які цяпер скончыўся. Але калі прыцягнуўся дамоў, сустрэў змрочныя позіркі і падціснутыя вусны. Маці зноў плакала і ўпотай сунула яму, знямеламу, дарожную торбу. А бацька, падступіўшы, загадаў апусціцца на калені і, забраўшы Лелевы валасы, па прынесенаму з гор даўняму звычаю заплеценыя ў косы, абрэзаў іх у два ўдары.

Гэта быў канец. Валасы абразалі памерлым, што скончылі свой жыццёвы шлях, або здраднікам, якім лепей было б і не жыць. Лель, апусціўшы галаву, плакаў моўчкі: горкія словы, што круціліся на языку, не маглі прагучаць, толькі выліваліся з яго слязьмі.

— Прэч, — сказалі яму, і голас старой раганы дамешваўся да галасоў родных і суседзяў. — Пачвара.

Дзін! — гэта музыка шчыльна перапляталася з успамінамі — лёгкі перазвон струнаў. Лель пачуў яго толькі цяпер, калі хвалі памяці адпускалі яго, адкотваліся назад. І гукі, і колеры, і пахі зноў вярталіся, бо зноў вакол былі верасовыя пусткі, напоеныя мядовым водарам, і маўклівае кола камянёў акружала нябачанае зялёнае вогнішча, і не-чалавек, нахіліўшы галаву, ласкава кратаў струны і рассыпаў, быццам перліны, звонкія, строгія, патрэбныя словы.

Аповесць цалкам можна прачытаць у «Бярозцы», пачынаючы з лютаўскага нумара