Вясновыя словы
Рубрыка: У сусвеце беларускай мовы
Спакваля надышла паравіна кахання і абуджэння прыроды — велічная Вясна. Усё навокал прабуджаецца ад, здавалася б, вечнага зімовага сну. Усё дужэе, крыяе і пачынае радавацца жыццю. Міжволі ў нас — назіральнікаў гэтае прыгажосці — паўстае жаданне пісаць вершы ці папросту апісваць гэтыя зачаравальныя вясновыя краявіды. І на дапамогу вам зноўку прыходзяць мовазнаўчыя артыкулы часопіса «Бярозка».
У гэтым артыкуле мы прыгадаем сціжму беларускіх слоў, якія дапамогуць Вам складаць оды такой далікатнай і лагоднай пары года. Пасля прачытання Вы зможаце выканаць інтэрактыўныя практыкаванні для замацавання і пашырэння атрыманых ведаў.
Спярша разбярэмся, як казаць слушна: «вясенні», «веснавы» ці «вясновы», «увесну», «увясну» ці «вясною»? Пачнем з прыметнікаў: спяшаемся вас усцешыць, бо розніцы паміж гэтымі словамі няма. Трэба адзначыць, што «веснавы» і «вясновы» разам з «вясенні» могуць перакладацца на рускую мову як «вешний» і часцей ужываюцца для надання тэксту паэтычнасці. Цяпер пяройдзем да прыслоўяў, якія паказваюць на нешта, што адбываецца вясенняю парою. Тут таксама ўсё лёгка — розніца толькі стылістычная: «увесну» і «ўвясну» — больш размоўныя варыянты ў параўнанні са словам «вясною».
Найгалоўнейшае разабралі, цяпер пяройдзем да іншых вясновых слоў-асацыяцый. Як ужо было згадана раней, з надыходам вясны ўсё навокал адраджаецца, ажывае пасля зімы. Таму давайце адразу разбяром такі цікавы моўвазнаўчы момант: сінонімам для дзеяслова «ажыць» можа быць «аджыць». Так-так, вы ўсё слушна прачыталі. «Аджыць» мае два супрацьлеглыя значэнні — «пайсці з жыцця» і «вярнуцца да жыцця» — вось такі нечаканы парадокс. У першым значэнні гэтае слова будзе ўжывацца з займеннікам «свой». У творы Міхася Стральцова чытаем: Прыходзіла бабуля, уздыхала, жалілася на хваробы і старасць: глядзі ж, беражы сябе, дзетка, мы ўжо аджылі сваё. Калі ж няма «дапаможных займеннікаў», дык дзеяслоў «аджыць» будзе значыць «ажыць», «вярнуцца да жыцця». Як, напрыклад, у вытрымцы з твора Аркадзя Чарнышэвіча: Прыйшла вясна. Яна адчувалася ўсюды: нават вераб’і і тыя аджылі і весела скакалі па чорных вуліцах, шукаючы сабе пажывы.
Цяпер больш падрабязна паразмаўляем пра вясновае абуджэнне прыроды. Вясна пачынаецца з адлігі і капяжоў. Назоўнік «адліга» (рус. оттепель) даволі цікавы, бо мовазнаўцы дагэтуль не могуць адшукаць да яго аднакарэнныя словы ў беларускай мове і дакладна не ведаюць яго этымалогію. Адныя лічаць, што слова звязана з прыметнікам «лёгкі», бо вясенняя паравіна заўсёды звязаная з палёгкаю, з паслабленнем маразоў. Іншыя мяркуюць, што «адліга» мае літоўскія карані, дзе ёсць падобныя словы са значэннямі «змякчацца», «слабець, адпускаць [пра мароз]». Вось так піша Аркадзь Чарнышэвіч у сваім творы «Світанне»: З раніцы павеяў заходні вецер, нагнаў хмар і прынёс адлігу.
Размаўляючы пра вясну, нельга не ўзгадаць пра звонкі капеж. Адразу трэба зазначыць, што ў адрозненні ад рускай мовы гэта слова мужчынскага роду. У дадатак да гэтага пры скланенні націск у ім пераскоквае на канец: няма капяжА, рады капяжУ, бачу капяжЫ, любуюся капяжАмі. Адметна, што капяжом яшчэ завецца ніжні край даху, што вельмі лагічна, бо менавіта з яго падаюць веснавыя кропелькі. Напрыклад, менавіта ў такім значэнні яго ўжыў Якуб Колас у творы «Новая зямля»: У вокны дождж буйны зазвоніць І з капяжоў руччом сцякае І снег жыўцом ён паядае.
З надыходам вясны адчуваецца прыемны водар, які ні з чым нельга збылтаць. Паветра робіцца ядраным і чыстым. Разгледзім згаданыя намі словы. «Водар» (рус. аромат) — вельмі старажытнае, яно роднаснае лацінскаму odor і, адпаведна, французскаму odeur. Прыметнік «ядраны» можа значыць рус. «ядрёный», але калі мы кажам пра паветра, то ён мае значэнне «свежий». То-бок ядранае паветра халаднаватае, падбадзёрлівае.
Яшчэ ўвесну на галінах дрэў з’яўляюцца пупышкі (рус. почки) — зародкі (рус. зачатки) першых лісткоў. Звярніце ўвагу на тое, што націск у гэтым слове ва ўсіх формах будзе прыпадаць на Ы. Датычна этымалогіі гэтага слова трэба зазначыць: яно звязанае са словам «пуп», бо пупышкі падобныя на вузельчыкі. Дарэчы, пупушкі розных раслін могуць мець свае непаўторныя назвы: на вярбе з’яўляюцца «коцікі», а, напрыклад, рускае «серёжка берёзы» — гэта каташок. На дзіва, усё звязана са словам «кот», бо сапраўды ёсць штосьці агульная паміж гэтымі паняткамі. Сцяпан Александровіч піша: Распушыліся і цвілі коцікі на вербах. Дзякуючы дзеяслову «распушыліся» напраўду ствараецца сувяць паміж катамі і суквеццямі вярбы.
Арцісь УНДОКА
Стань чытачом або аўтарам часопіса!
Падпісныя індэксы «Бярозкі»
74822 — індывідуальны
74888 — індывідуальны льготны для членаў БРПА